Opis instrumentu
Twórcą pierwotnego instrumentu był znakomity organmistrz Christian Neumann z Nowego Miasta Lubawskiego, który wybudował m.in. tak charakterystyczne dzieła, jak w Chełmnie w dawnym klasztorze Cysterek (1613-1619), w kościele farnym św. Tomasza w Nowym Mieście Lubawskim (przed 1634) oraz niezachowane organy w klasztorze cysterskim w Oliwie, fundowane m.in. przez ród Kosów za 1000 florenów, wybudowane w latach 1603-1604. Instrument w Lubawie wykazuje szereg podobieństw z tymi dziełami i powstał najprawdopodobniej również w tym okresie, choć później został przebudowany. Zapewne dlatego w folderze projektu UE „Drewniane perły ziemi lubawskiej – konserwacja drewnianych zabytków celem wzrostu atrakcyjności kulturowej regionu” realizowanego w latach 2017–2020 datowano go błędnie dopiero na II połowę XVIII wieku!
Instrument znajdujący się obecnie w szafie organów Neumanna powstał w zakładzie Eduarda Witteka z Elbląga w 1908 roku i został oznaczony numerem opus 365 (numerację Wittek kontynuował po swoim poprzedniku Auguście Terletzkim). Jego pierwotna dyspozycja była następująca:
| Manuał I Hauptwerk [C-f3] | Manuał II Hinterwerk [C-f3] | Pedał [C-d1] |
| Bordun 16’ | Geigenprinzipal 8’ | Subbas 16’ |
| Prinzipal 8’ | Aeoline 8’ | Lieblich Gedackt 16’ |
| Gambe 8’ | Vox coelestis 8’ | Oktavbass 8’ |
| Konzertflöte 8’ | Gedackt 8’ | |
| Oktave 4’ | Traversflöte 4’ | |
| Rohrflöte 4’ | ||
| Mixtur 3-4x |
- Połączenia: Pedal Koppel I, Pedal Koppel II, Diskant Koppel I, Diskant Koppel II, Bass Koppel II zu I, Manual Koppel
- Urządzenia dodatkowe: Kalkant Glocke, Pedał do żaluzji (niewykonanej)
- Stałe kombinacje: Piano, Mezzoforte, Forte, Tutti
W latach 70. XX wieku Kazimierz Urbański z Bydgoszczy wstawił Violonbas 16’ do Pedału i dwurzędowy Cymbel do sekcji manuału II. Zaś w 2015 roku dwa nowe miechy pływakowe z dmuchawą szybkoobrotową wykonaną przez Marka Cepkę z Wronek wstawił Robert Szczygielski z Pieców. Tenże, wobec braku dostatecznych środków na remont kontuaru Witteka, pozyskał od Andreasa Ladacha z Niemiec inny kontuar ze zdemontowanych organów firmy Gebrüder Mayer z Feldkirch (Austria), oceniony pierwotnie jako bardzo sprawny i wstawił w zastanej lokalizacji kontuaru Witteka, czyli po prawej stronie szafy organowej na chórze.
Obecny aparat gry rozlokowany jest następująco: sekcja manuału II znajduje się w poziomie podłogi wewnątrz szafy organowej. Przed nią jest wąski podest, zaś za samym prospektem stoi część sekcji manuału I z Miksturą, co często spotyka się w założeniach Witteka. Głosy 8’ stoją wyżej, na wysokości wykrojów prospektu części zasadniczej założenia wraz z sekcją pedałową i są dostępne jedynie z wysokiej drabiny, gdyż odrzwia szafy obecnie nie otwierają się. Naroża szafy zaopatrzone zostały w zrekonstruowane drewniane ciężkie skrzydła zamykające prospekt, co wymusiło zarówno wzmocnienie konstrukcji boków szafy, jak również podwieszenie tych skrzydeł do stropu na stalowych linkach (są w związku z tym nieruchome).
Renowacja organów
W latach 2017–2020 prowadzono prace w ramach projektu UE w zakresie renowacji drewnianego wyposażenia kościółów ziemi lubawskiej. W kościele farnym między innymi konserwowano strop. Planowano także zastąpić drewniane atrapy piszczałek prospektowych właściwymi wykonanymi z cyny. Było to zbieżne z jednym z najważniejszych elementów prac, którym miało było być przywrócenie właściwej wysokości Rückpositivu, który najprawdopodobniej podczas budowy organów Witteka został drastycznie ucięty w połowie w celu obniżenia jego wysokości i odsłonięcia widoku na ołtarz dla grającego. Niestety prac tych ostatecznie nie przeprowadzono. Wykonano natomiast dezynsekcję, dezynfekcję, renowację i rekonstrukcję polichromii szafy. Odkrywki ujawniły najstarsze opracowanie malarskie w formie dosyć uproszczonej marmoryzacji w odcieniach czerwieni z szarobiałymi i czerwonymi żyłkami oraz malowane na górnych gzymsach girlandy kwiatowe. Na aplikacjach i gzymsach rzeźbionych odkryto warstwy żółtego metalu – złota w płatkach oraz śladowe ilości srebra. Podjęto wówczas decyzję o całkowitym usunięciu wszystkich przemalowań i wtórnych warstw metali wraz z kitami. Na bocznej otwieranej płycinie w nastawie prospektu rozpoznano liczne ryte historyczne napisy, m.in. pochodzący z 1670 roku. Przywrócono właściwe rzeźby, kolorystykę, w tym złocenia i proporcje. Prace te przeprowadziła firma GorekRestauro z Warszawy wraz z firmą Andrzeja Jarmiłki z Torunia.
Ostatnie czynności wykonał organmistrz Andrzej Kowalewski z Braniewa. Działania te polegały na oczyszczeniu instrumentu bardzo mocno zanieczyszczonego w wyniku prac konserwatorskich, jakie miały miejsce przy stropie kościoła, oraz w wyniku naturalnej degradacji substancji drewnianych oraz korozji i utleniania się elementów metalowych. Dokonał renowacji piszczałek drewnianych, z których kilkanaście było tak znacznie zniszczonych przez drewnojady i grzyby, że praktycznie trzeba mówić o ich rekonstrukcji. Zmienił także podłączenie miechów, separując je w zakresie zasilania. Odtąd pierwszy dostarcza powietrze do części zasadniczej sekcji manuału I i pedału, zaś drugi – do sekcji manuału II i głosów 4′ z miksturą z manuału I. Szybkoobrotową dmuchawę zakładu organmistrzowskiego Marka Cepki zastąpił cichobieżną dmuchawą firmy Konyves z Węgier. Prace zakończono w marcu 2021 roku.
W ocenie odsłuchowej stosunkowo ładną intonacją uwagę zwraca Pryncypał 8′ Witteka znajdujący się w instrumencie. Razi natomiast tylko dwurzędowy i za głośny Cymbel, którego ocena w wyniku braku jego intonacji i stroju była wręcz niemożliwa.
PODZIEL SIĘ.!